Ekonomi yalnızca mal ve hizmet üretimi, dağıtımı ve tüketimiyle sınırlı değildir. İnsanların yaşam standartlarını yükseltme potansiyelini, eğitim ve iş olanakları yoluyla sosyal merdiveni tırmanabilmesini de kapsar. İşte bu noktada sosyal mobilite kavramı devreye girer. Sosyal mobilite, bireylerin veya ailelerin ekonomik, eğitimsel ve sosyal konumlarını nesiller arasında değiştirebilme kapasitesini ifade eder. Yani, bir kişinin doğduğu sosyoekonomik sınıftan daha iyi bir yaşam seviyesine ulaşabilmesi veya tam tersi bir durumun gerçekleşmesi, sosyal mobilite ile ölçülür.
Sosyal mobilite, sadece bireysel bir başarı hikâyesi değil, aynı zamanda bir ülkenin ekonomik verimliliği ve toplumsal adalet düzeyi için kritik bir göstergedir. Yüksek sosyal mobiliteye sahip ülkelerde, bireyler yetenekleri ve çabaları doğrultusunda yükselme şansına sahiptir. Bu durum, ekonomik büyüme için gerekli insan sermayesinin etkin kullanılmasını sağlar. Örneğin, Skandinavyalı ülkelerde sosyal mobilite oranlarının yüksek olması, yetenekli bireylerin eğitim ve iş fırsatlarına kolay erişimi sayesinde ekonomik verimliliği artırmaktadır. Öte yandan, sosyal mobilitenin düşük olduğu toplumlarda, doğuştan gelen avantajlar veya dezavantajlar, bireylerin hayat boyu kazançlarını ve yaşam kalitelerini belirler. Böylece yetenek ve çaba, ekonomik başarıda tek başına belirleyici olamaz.

Türkiye’de Sosyal Mobilite Gerçeği
Türkiye özelinde sosyal mobiliteyi değerlendirirken eğitim, gelir dağılımı ve işgücü piyasasına bakmak gerekir. TÜİK ve akademik araştırmalar, gelir dağılımındaki eşitsizliklerin ve eğitimde fırsat farklılıklarının sosyal hareketliliği sınırladığını ortaya koymaktadır. Örneğin, kırsal bölgelerde doğan çocukların yükseköğretime erişim oranları, büyük şehirlerde doğan akranlarına göre belirgin şekilde daha düşüktür. İstanbul veya Ankara gibi büyük şehirlerde, kaliteli lise ve üniversitelere erişim imkânı, gençlerin sosyal merdivende yükselme şansını artırırken, kırsal kesimde bu fırsatlar büyük ölçüde sınırlıdır.
Gelir eşitsizliği de sosyal mobiliteyi doğrudan etkiler. Türkiye’de gelir dağılımında Gini katsayısı hâlâ %40 civarında seyretmekte ve bu durum, düşük gelirli ailelerin çocuklarının kaliteli eğitim ve iyi iş fırsatlarına ulaşmasını zorlaştırmaktadır. Yani, yüksek yetenek ve motivasyona sahip bir birey dahi, doğduğu ortamın sınırlamalarıyla karşılaşabilir. Bu durum, sadece bireysel başarıyı engellemez; uzun vadede ekonomik verimliliği de olumsuz etkiler.
İşgücü piyasası açısından bakıldığında, genç işsizlik oranları ve mesleki eğitimdeki yetersizlikler sosyal mobiliteyi sınırlayan bir diğer önemli faktördür. TÜİK’in verilerine göre Türkiye’de genç işsizlik oranı %22’nin üzerinde seyretmektedir. Özellikle düşük gelirli ailelerin çocukları, işgücü piyasasında kalifiye işlere erişimde büyük zorluklar yaşamakta, bu da sosyal merdiveni tırmanmalarını engellemektedir. Öte yandan, bilgi ekonomisi ve dijital dönüşüm, yetenekli gençler için yeni fırsatlar yaratsa da bu fırsatlar eğitim ve dijital erişim eşitsizlikleri nedeniyle her kesime eşit dağılmamaktadır.
Politikaların Önemi ve Öneriler
Sosyal mobilitenin artırılması, sadece bireysel başarı hikâyelerini çoğaltmakla kalmaz; ekonomik büyüme ve toplumsal huzur için de kritik öneme sahiptir. Bu bağlamda politika yapıcılar için bazı temel adımlar öne çıkmaktadır:
Eğitimde Fırsat Eşitliği: Okullar arası kalite farklarının azaltılması, burs ve destek programlarının yaygınlaştırılması, erken yaşta yetenek ve ilgi alanlarının keşfedilmesi, bireylerin sosyal merdivende yükselmesini kolaylaştırır. Özellikle kırsal bölgelerde ve düşük gelirli ailelerdeki çocukların kaliteli eğitime erişimi kritik bir önceliktir.
İşgücü Piyasasında Adalet: Adil ücret uygulamaları ve kariyer fırsatlarının şeffaflaştırılması, ekonomik engelleri hafifletebilir. Gençler için mesleki eğitim ve staj programlarının artırılması, iş piyasasına geçişi hızlandırır ve sosyal mobiliteyi destekler.
Gelir Dağılımının Düzeltilmesi: Vergi politikaları ve sosyal yardımlar, gelir eşitsizliğini azaltarak sosyal merdiveni güçlendirir. Düşük gelirli ailelerin çocuklarının eğitim ve sağlık hizmetlerine erişiminin sağlanması, nesiller arası fırsat eşitsizliğini kırmada etkili olur.
Sosyal Mobilitenin Toplumsal Etkileri
Sosyal mobilite yalnızca ekonomik bir mesele değildir; toplumsal barış ve aidiyet duygusu açısından da kritik öneme sahiptir. Yüksek sosyal mobilite, bireylerin çabalarının karşılığını alabileceğine olan inancını güçlendirir. Bu durum, üretkenliği artırır ve yenilikçi girişimlerin önünü açar. Öte yandan, sosyal merdivenin kırıldığı toplumlarda, gençler arasında gelecek kaygısı ve umutsuzluk artar, bu da toplumsal huzuru ve ekonomik dinamizmi olumsuz etkiler.
Sonuç: Geleceğe Yatırım
Sosyal mobilite, bir ülkenin ekonomik ve toplumsal sağlığının görünür bir göstergesidir. Türkiye’nin sürdürülebilir ekonomik büyüme ve toplumsal adalet hedeflerine ulaşabilmesi, sosyal adalet ve fırsat eşitliğini artırmasına bağlıdır. Eğitimde fırsat eşitliği sağlanmalı, işgücü piyasasında adil rekabet ve gelir dağılımı politikaları etkinleştirilmelidir. Bu şekilde bireylerin yetenek ve çabalarının karşılığını alabileceği, toplumsal huzurun ve üretkenliğin yüksek olduğu bir ekonomi yaratmak mümkün olacaktır. Sosyal mobiliteyi artırmak, sadece bireysel başarı hikâyelerini çoğaltmakla kalmaz; aynı zamanda ülkenin ekonomik ve sosyal geleceğini güvence altına alır.
ZAFER ÖZCİVAN
Ekonomist-Yazar
Zaferozcivan59@gmail.com