Zafer ÖZCİVANFİNANSAL SERBESTLEŞME
Finansal Serbestleşmenin Kökeni: Sermayenin Küresel Yolculuğu
20.yüzyılın ikinci yarısından itibaren dünya ekonomisi, yalnızca üretim ve ticaretin değil, sermayenin de sınır tanımadığı bir döneme girdi. “Finansal serbestleşme” olarak tanımlanan bu süreç, ülkelerin sermaye hareketleri üzerindeki kısıtlamaları kaldırarak, ulusal finansal piyasalarını küresel sisteme entegre etmeleri anlamına geliyor. Ancak bu kavram, yalnızca teknik bir ekonomik reformdan ibaret değil; siyasi, sosyal ve yapısal sonuçlarıyla ülkelerin kaderini belirleyen bir dönüşüm sürecidir.
Finansal serbestleşmenin temelleri, 1970’li yıllarda Bretton Woods sisteminin çökmesiyle atıldı. Sabit döviz kuru rejiminden dalgalı kur sistemine geçiş, finansal piyasaların serbestçe hareket edebilmesinin önünü açtı. ABD’nin doların altına convertibility’sini (dönüştürüle bilirliğini) kaldırması, sermayenin küresel ölçekte yeniden dolaşımına imkân sağladı. Ardından 1980’li yıllarda Thatcher ve Reagan liderliğinde uygulanan neoliberal politikalar, “piyasa her şeyi daha iyi çözer” anlayışını küresel ekonomi politikalarının merkezine yerleştirdi.
Bu dönemde IMF ve Dünya Bankası gibi uluslararası kurumlar da finansal serbestleşmeyi gelişmekte olan ülkelere bir kalkınma reçetesi olarak sundu. Sermaye kontrollerinin kaldırılması, yabancı yatırımların teşvik edilmesi ve finansal piyasaların deregülasyonu, bu reçetenin temel unsurlarıydı. Ancak kısa sürede anlaşıldı ki, finansal serbestleşme yalnızca sermayeyi değil, riskleri de serbest bırakmıştı.
Serbestleşmenin Çift Yüzü: Fırsatlar ve Kırılganlıklar
Finansal serbestleşmenin en önemli getirisi, sermaye girişlerinin artması oldu. Özellikle gelişmekte olan ülkeler, yabancı yatırımcıların ilgisini çekerek ekonomik büyüme oranlarını yukarı taşıdı. Sermaye akımlarının serbestliği; teknoloji transferi, istihdam artışı ve finansal derinleşme gibi pozitif etkiler doğurdu. Örneğin 1990’lı yıllarda Asya Kaplanları olarak bilinen Güney Kore, Tayvan ve Malezya gibi ülkeler, kontrollü serbestleşme politikaları sayesinde dış finansmanı üretken yatırımlara dönüştürmeyi başardılar.
Ancak serbestleşmenin her ülke için aynı başarıyı getirmediği de kısa sürede ortaya çıktı. Sermaye akımlarının “kısa vadeli” karakteri, birçok gelişmekte olan ekonomiyi kırılgan hale getirdi. 1994 Meksika krizi, 1997 Asya finansal krizi ve 2001 Türkiye krizi, sermayenin serbest dolaşımının ne kadar hızlı yön değiştirebileceğini gösteren acı örneklerdi.
Bu krizlerde ortak bir mekanizma gözlendi: Yabancı sermaye, yüksek getiri beklentisiyle ülkeye girdi; döviz bolluğu kısa vadede refah yarattı, ancak makroekonomik dengeler bozulduğunda aynı sermaye ani bir şekilde çıkış yaptı. Bu durum, ekonomilerde döviz darboğazı, faiz şokları ve bankacılık krizleriyle sonuçlandı. Finansal serbestleşmenin “çift taraflı kılıç” benzetmesi tam da bu yüzden yapılır: Doğru kullanıldığında büyümenin motoru, yanlış uygulandığında ise krizin ateşleyicisi olabilir.
Bu süreçte denetim mekanizmalarının eksikliği, finansal sistemleri adeta “kontrolsüz hızla ilerleyen” bir yapıya dönüştürdü. Özellikle kısa vadeli portföy yatırımlarının (sıcak para) hızla girip çıkması, ekonomik istikrarı tehdit etti. Türkiye örneğinde de 1989’da yürürlüğe giren 32 sayılı karar, finansal serbestleşmenin önünü açarken, sermaye hareketlerinin kontrolsüz hale gelmesine yol açtı. Takip eden on yıl içinde yaşanan finansal dalgalanmalar, güçlü regülasyon olmadan serbestleşmenin sürdürülebilir olmadığını gösterdi.
Finansal Serbestleşmede Yeni Dönem: Düzenlemenin Geri Dönüşü
2008 küresel finans krizi, finansal serbestleşmenin mutlak bir “iyi” olmadığını dünya ekonomisine acı bir şekilde hatırlattı. Lehman Brothers’ın çöküşüyle tetiklenen kriz, finansal piyasaların kendi kendini dengeleyeceği yönündeki neoliberal inancı yerle bir etti. Bu krizden sonra, birçok ülke “akıllı regülasyon” dönemine geçti. Yani sermayeyi serbest bırakırken, sistemik riski sınırlayacak önlemler devreye alındı.
Bugün finansal serbestleşme artık yalnızca “serbest bırakma” anlamına gelmiyor; aksine, “kontrollü açıklık” anlayışıyla yürütülüyor. Sermaye hareketlerinin şeffaf biçimde izlenmesi, makro ihtiyati tedbirlerin (örneğin zorunlu karşılıklar, sermaye yeterlilik oranları) uygulanması, finansal istikrarın korunması için kritik önem taşıyor.
Türkiye de bu yeni döneme ayak uydurmak için son yıllarda makro ihtiyati politikalarını güçlendirmeye yöneldi. Finansal istikrar komitesi, BDDK ve TCMB’nin koordinasyonuyla hem kredi büyümesini hem de döviz pozisyonlarını dengeleyen politikalar geliştiriliyor. Ayrıca dijital finansın yükselişiyle birlikte, sermaye hareketlerinin yalnızca fiziksel değil dijital biçimleri de (kripto varlıklar, dijital ödemeler) yeni regülasyon alanları oluşturuyor.
Finansal serbestleşmenin geleceğinde dijitalleşme ve sürdürülebilirlik de belirleyici olacak. Dijital bankacılık, fintech ekosistemi ve sınır ötesi dijital ödemeler, sermayenin akışkanlığını artırırken aynı zamanda regülasyon zorluklarını da büyütüyor. Bununla birlikte “yeşil finansman” kavramı, sermaye akımlarının çevresel ve sosyal kriterlerle uyumlu hale gelmesini sağlayarak serbestleşmeye yeni bir etik boyut kazandırıyor.
Sonuç: Kontrollü Serbestlik, Sürdürülebilir Büyümenin Anahtarı
Finansal serbestleşme, bir ülkenin küresel ekonomiye entegre olmasının kaçınılmaz bir adımıdır. Ancak bu entegrasyonun yönü ve derinliği, o ülkenin kurumsal kapasitesi, denetim mekanizmaları ve makroekonomik disipliniyle doğrudan ilişkilidir. Serbestleşme, yalnızca sermayenin serbestçe giriş çıkışı değil; aynı zamanda finansal sistemin şeffaf, hesap verebilir ve dirençli hale getirilmesidir.
Bugünün dünyasında ülkeler, “tam serbestlik” ile “tam kontrol” arasında ince bir denge kurmak zorunda. Bu dengeyi kurabilen ekonomiler hem sermaye çekme kapasitesini artırabilir hem de krizlere karşı dayanıklılığını koruyabilir. Türkiye açısından bakıldığında da finansal serbestleşme, yalnızca dış kaynak girişini değil, aynı zamanda yerli tasarrufların verimli alanlara yönlendirilmesini sağlayacak bir politika çerçevesi içinde ele alınmalıdır.
Sonuç olarak, finansal serbestleşme bir amaç değil, bir araçtır. Bu aracın nasıl kullanıldığı, ülkelerin geleceğini belirler. Doğru yönlendirilmiş, denetimle desteklenmiş ve üretime dayalı bir finansal serbestleşme modeli; yalnızca ekonomik büyümeyi değil, toplumsal refahı da sürdürülebilir kılar.
ZAFER ÖZCİVAN
Ekonomist-Yazar
